metafory, które „wiedzą”, czym jest tłumaczenie

Metafory, które „wiedzą”, czym jest tłumaczenie – inaczej: metafory translatologiczne lub obrazowe ujęcia translacji; terminy zaprezentowane przez EB w artykule Metafory, które „wiedzą”, czym jest tłumaczenie (2005). Punkt wyjścia do rozważań badacza stanowi refleksja, że w wielu wypowiedziach na temat sztuki przekładu, zarówno w tych najdawniejszych, jak i współczesnych, terminy fachowe przeplatają się z różnymi tropami stylistycznymi, szczególnie metaforami, łącząc w ten sposób dwa porządki hermeneutyczne. Z czterech możliwych wariantów: 1) termin wyjaśniany za pomocą innych terminów; 2) metafora wyjaśniana za pomocą innych metafor; 3) termin wyjaśniany za pomocą metafor(-ry); 4) metafora wyjaśniana za pomocą terminów(-nu), uwagę EB przykuwa trzeci z nich jako szczególnie obecny w myśli przekładoznawczej.

Metafory translatologiczne mają przede wszystkim charakter porównań, a określają podstawowe pojęcia, ciągle aktywizowane w translatologii, tj. pojęcia „określające pozycję autora dzieła oryginalnego, rolę tłumacza, relację zachodzącą między tekstem obcojęzycznego pierwowzoru a tekstem przekładu, […] stosunki między językami oraz kulturami – «wyjściowymi» i «docelowymi»” (2005: 42). I tak na przykład „tłumacza [porównuje się] do wykonawcy znanych i akceptowalnych ról społecznych, a tłumaczenia do różnych, niezwiązanych z literaturą ani komunikacją werbalną procesów, czynności i kunsztów”. Do tych obrazowych ujęć translacji EB włącza również obrazy domyślne, czyli określenia podatne na metaforyczne odczytania, a jako przykład podaje tytuł książki Stanisława Barańczaka Ocalone w tłumaczeniu, sugerujący, „iż na tłumaczenie trzeba patrzeć jak na kataklizm w rodzaju pożaru, z którego tłumacz (sprawca kataklizmu), pozbawiony szans na ocalenie całego dobytku, ma obowiązek uratować to, co najważniejsze”.

Translatologiczne metafory dzielą się na dwie grupy: metafory aksjologiczne i epistemologiczne. Metafory aksjologiczne (oceniające) oceniają pozytywnie lub negatywnie. Są one często od dawna i szeroko znane. Posługują się przede wszystkim stereotypami (np. stwierdzenie, że przekłady są jak kobiety – albo piękne, albo wierne), rzadziej kalamburami (np. traduttore – traditore, a więc „tłumacz zdrajcą”), nierzadko przyjmują formę aforyzmu. Z kolei metafory epistemologiczne (o charakterze poznawczym) wychodzą poza stereotyp czy kalambur, gdyż okazują się one niewystarczające do uwiarygodnienia danej koncepcji. Metafory te odwołują się za to do wiedzy o świecie (np. Stefan Flukowski i porównania muzykologiczne – por. Balcerzan 1977: 397; 2005: 44).  „[D]ominuje [w nich] przeświadczenie, iż […] sztuka tłumaczenia jest wartością godną akceptacji; […] że jej podstawy są dla ogółu odbiorców nazbyt abstrakcyjne, a przeniesione z poziomu abstrakcji na poziom empirii staną się mu bliższe […], że wiedza publiczności literackiej o procesach oraz rezultatach tłumaczenia bywa nikła, gdyż translatorskie tajniki trzeba zgłębiać w doświadczeniu bezpośrednim” (2005: 44). EB zauważa również, że w tych obrazowych ujęciach translacji często ukazuje się trud, z jakim wiąże się praca tłumacza (np. John Dryden i słowa: „[…] jakby ze spętanymi nogami tańczyło się na linie. Owszem, można natężyć uwagę i nie spaść, ale nie można oczekiwać ruchów pełnych wdzięku” – 1997: 39; 2005: 44), co często prowadzi do ujęć paradoksalnych, aporii, ale i staje się przyczynkiem do podjęcia przez tłumaczy pisarstwa instymistycznego w różnych formach.

Badacz dodaje ponadto, że metafory translatologiczne – jako te, które odnoszą się do rzeczywistości – można poddawać krytyce (w przeciwieństwie do metafor poetyckich), nie zawsze bowiem są one trafne, czasem nawet kłamliwe.

Agata Chwirot

Bibliografia

1. Balcerzan Edward (2005, Metafory, które „wiedzą”, czym jest tłumaczenie, „Teksty Drugie” nr 5, s. 41–52.
2. Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440–1974. Antologia, wybór, wstęp i koment. Edward Balcerzan (1977), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
3. Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440–2005. Antologia, wybór i oprac. Edward Balcerzan, Ewa Rajewska (2007), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.