intertekstualność wewnętrzna

Intertekstualność wewnętrzna – typ odniesień i powiązań międzytekstowych, które występują w obrębie twórczości jednego autora/autorki. Intertekstualność wewnętrzna odnosi się do relacji o charakterze diachronicznym, zachodzących „między teraźniejszością a przeszłością autorską – danego pisarza” [Balcerzan 2013a: 259]. W opozycji do intertekstualności wewnętrznej EB wyróżnia intertekstualność zewnętrzną, obejmującą odwołania do utworów cudzych, obie ustanawiając składowymi tzw. szeregu intertekstualnego, który należy, obok innych szeregów, wyróżnić w polu autorecepcji [Balcerzan 2013b: 171-173].

Przejawami intertekstualności wewnętrznej mogą być m.in. autoparafrazy, autocytaty, autorewizje, autorewindykacje literackie,  przy czym należy zaznaczyć, że intertekstualność wewnętrzna obejmuje zarówno bezpośrednie, jak i mniej wyeksponowane odwołania do wcześniejszych konceptów i motywów właściwych dla wyobraźni poetyckiej i artystycznego porządku autora/autorki [zob. Balcerzan 2013a: 259-260]. Jako przykład EB podaje twórczość Wisławy Szymborskiej, ze szczególnym uwzględnieniem wierszy z tomiku Tutaj (2009): „nigdy nie są to jedynie repetycje. Raczej warianty, reinterpretacje. Nowy liryk Vermeer nie tyle przypomina, ile proponuje przypomnienie innych liryków «malarskich» Szymborskiej. Podobnie Rozwód, który wydaje się echem wierszy o niedobrych miłościach i niespełnionych próbach porozumienia między kobietą a mężczyzną” [Balcerzan 2013a: 259]. Relacje intertekstualne, rozgrywane w planie idei (do których EB zalicza np. normy moralne) rozszerzają horyzont problemowy danej twórczości (w tym wypadku twórczości Szymborskiej), natomiast rozgrywane w planie poetyki, mogą ujawnić ukryte cykle, podkreślając artystyczną integralność autora/autorki [zob. Balcerzan 2013a: 260].

Intertekstualność wewnętrzna jest terminem, który ustanawia się na tle szerokiej, teoretycznoliterackiej tradycji. Rozwój myśli nad intertekstualnością przebiegał zasadniczo w dwóch kierunkach: rozszerzającym (postmodernistycznym), biorącym początek od promotorki terminu Julii Kristevej [1983], reinterpretującej dialogiczność Michaiła Bachtina, i rozwijanym przez czołowych poststrukturalistów, takich jak Roland Barthes [1998] czy Jonathan Culler [1980], a na polskim gruncie chociażby Ryszard Nycz [2000], oraz w kierunku zawężającym (semiotyczno-strukturalistycznym), wyznaczanym m.in. przez Gerarda Genetta [1996], Michaela Riffaterre’a [1988], a w Polsce Stanisława Balbusa [1990] czy Michała Głowińskiego [1986]. Intertekstualność wewnętrzną należałoby umieścić w obrębie drugiej tradycji, nie tylko przez wzgląd na fakt, że będąc próbą typologizującą, zawęża znaczenie kategorii do konkretnego rodzaju odniesień, ale także przez wzgląd na całościowe ukierunkowanie badacza wobec relacji intertekstualnych. EB dystansuje się do ponowoczesnych ujęć terminu, które charakteryzuje zbyt „szeroki zakres aktywności” [Balcerzan 2011: 37], wynikający ze sposobu, w jaki postmoderniści definiują tekst: „A skoro w ich wyobraźni – jak pisze badacz – wszystko cokolwiek istnieje, istnieje tekstowo, zatem każda relacja między dowolnymi zjawiskami, partycypującymi w komunikacji międzyludzkiej, jest nazywana intertekstualną” [Balcerzan 2011: 39].  EB proponuje bardziej sprecyzowane ujęcie kategorii, nieobejmujące relacji pozatekstowych, które w jego rozumieniu nakładają się na zakres innego terminu – paradygmatyczności [Balcerzan 2011: 59][1].

EB uznaje intertekstualność wewnętrzną za najważniejszą – „bo uniwersalną” – odmianę intertekstualności [Balcerzan 2013a: 259]. Uniwersalna nie znaczy dla badacza przypadkowa czy wszechobecna – EB wysoko ceni samoświadomość autorską w zakresie powiązań „łączących się wedle niejednakowych zasad, przecinających się wzajem, oplatających tymi przecięciami całość dzieła” [Balcerzan 2013a: 260]. Ukryte cykle funkcjonują jak autorska wskazówka, pozwalają pełniej zrozumieć twórczość osoby piszącej, upewnić się do jej zamierzeń i zweryfikować diagnozy. Dla EB najpewniejszym kluczem interpretacyjnym twórczości danego pisarza/pisarki jest nie tyle autokomentarz, który bywa zwodniczy, ale dialog międzytekstowy, „wiersze tłumaczące inne wiersze. Poezja wspierająca samą siebie – w granicach autorskiego idiolektu – nie za pośrednictwem komentarza, ale odzywająca się we własnej mowie […]” [Balcerzan 2013a: 261]. Tym samym intertekstualność wewnętrzna pozostaje spójna w celach i założeniach z innymi terminami autorskiego idiolektu Balcerzana, takimi jak szerzej pojmowana autorecepcja czy ukuta na potrzeby relacji tłumaczeniowych literatura z literatury [zob. Balcerzan 2013b: 171].

Intertekstualność wewnętrzna jest stosowana przez krytykę nie tylko w odniesieniu do tekstów poetyckich czy literackich. Dla przykładu, Sylwia Panek określa za pomocą tego terminu relacje tekstowe w krytycznoliterackich debatach, „między wypowiedziami tego samego krytyka, radykalizującego lub – przeciwnie – korygującego w kolejnych tekstach swoje wyjściowe stanowisko” [Panek 2015: 8].

Izabela Sobczak

Bibliografia:

Balbus Stanisław (1990), Intertekstualność a proces historycznoliteracki, Kraków: nakł. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Balcerzan Edward (2011), Tłumaczenie jako „wojna światów”. W kręgu translatologii i komparatystyki, wyd. II popr. i rozszerz, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Balcerzan Edward (2013a), Pochwała poezji. Z pamięci, z lektury, Mikołów: Instytut Mikołowski.

Balcerzan Edward (2013b), Literackość: modele, gradacje, eksperymenty, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Barthes Roland (1998), Od dzieła do tekstu, przeł. M. P. Markowski, „Teksty Drugie” 6 (54), s. 187–195.

Culler Jonathan (1980), Presupozycje i intertekstualność, przeł. K Rosner, „Pamiętnik Literacki” 3.

Dällenbach Lucien (1976), Intertexte et autotexte, „Poétique” 27, s. 282–296.

Genette Gérard (1996), Palimpsesty, przeł. A. Milecki, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, red. H. Markiewicz, t. 4, cz. 2, Kraków: Wydawnictwo LIterackie 1992.

Głowiński Michał (1986), O intertekstualności, „Pamiętnik Literacki” 77/4, s. 75–100.

Głowiński Michał (1992), O intertekstualności, w: Poetyka i okolice, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kloepfer Rolf (1982), Grundlagen des “dialogischen Prinzips” in der Literatur, w: Dialogizität, red. R. Lachmann, München, s. 85–107.

Kristeva Julia (1983), Słowo, dialog i powieść, przeł. W. Grajewski, w: Bachtin. Dialog, język, literatura, red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, Warszawa: PWN.

Nycz Ryszard (2000), Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Kraków: Universitas.

Panek Sylwia (2015), Wstęp, w: Niezgoda buduje. Polskie spory o literaturę, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 26, s. 7–10.

Pfister Manfred (1991), Koncepcje intertekstualności, przeł. M. Łukasiewicz, „Pamiętnik Literacki” 82 (4), s. 183–208.

Piekarski Ireneusz (2006), Zanim rozległy się „Głosy w ciemności”. Albo o relacjach między tekstami jednego autora. Czyli tam i z powrotem, „Teksty Drugie” 5, s. 149–170.

Riffaterre Michael (1988), Semiotyka intertekstualna: interpretant, przeł. K i J. Faliccy, „Pamiętnik Literacki” 1.

[1] Propozycja EB plasuje się także wobec innych propozycji nazewniczych m.in. terminów ko-tekst na oznaczenie innych pism tego samego autora [Kloepfer 1982: 92], a także intertekstualność autarkiczna (autotekstualność), intertekstualność wewnętrzna i intertekstualność ograniczona na oznaczenie relacji w obrębie pojedynczego tekstu i tekstów tego samego autora [Dällenbach 1976: 282-283]. Odwołując się do Dällenbacha, Michał Głowiński używa terminu autointertekstualność w znaczeniu „odwoływanie się do dzieł własnych, np. w formie autocytatu” [Głowiński 1986: 80].