ukryte cykle

Ukryte cykle – termin wprowadzony w umówieniu tomiku Tutaj Wisławy Szymborskiej, tekst omówienia został przedrukowany oraz włączony do projektu czytania liryki zaprezentowanego w Pochwale poezji (2013); oznacza rodzaj „intertekstualności wewnętrznej”, będącej siecią nawiązań międzytekstowych w obrębie utworów danego autora, polegającej na powrocie w kolejnych tomach do bardzo podobnych obrazów poetyckich, pewnych szczegółowych konceptów ideowo-filozoficznych, wyjątkowych rozwiązań kompozycyjnych; sam autor nie sygnalizuje, że jest to rodzaj „wewnętrznej” relacji międzytekstowej opartej na zasadzie podobieństwa, dlatego należy mówić o cyklu ukrytym, uchwytnym dla czytających cały korpus jego tekstów; ukryte cykle stanowią obiekt poznawczy znajdujący się na pograniczu świadomych decyzji kompozycyjnych autora i jego nie do końca uświadamianych skłonności i potrzeb wyrazowo-twórczych.

„Ukryte cykle” to jeden z wielu terminów stosowanych przez EB dla wskazania reguł spójności obecnych na poziomie wyższym niż pojedyncze dzieło np. „szereg”, „seria”, „gatunek multimedialny”. Zarazem wynika z potrzeby EB do tworzenia pojęć uwzględniających procesualność pisarstwa, jego podatność na zmiany, wykazuje bowiem zakorzenienie w badaniach dotyczących procesu twórczego. „Ukryte cykle” to pojęcie użyteczne w opisach niektórych prawidłowości charakterystycznych dla całości dokonań artystycznych, zwraca uwagę na gesty autokorekt oraz autokrytyk pobudzających działalność twórczą i zachęca do refleksji nad skomplikowanymi motywacjami stojącymi za każdym aktem artystycznym. Uzupełnia problematykę wariantywności tekstu literackiego (badania nad kolejnymi wersjami dzieła) oraz studia nad skodyfikowanymi przez autorów całostkami kompozycyjnymi (np. polskie studia nad cyklem literackim). „Ukryte cykle” mają, zdaniem EB, przywrócić na nowych zasadach zagadnienie intencji autora, informują bowiem o stale podejmowanych próbach reformułowania pewnego raz sprecyzowanego zamiaru artystycznego, co jest zbieżne z niektórymi innymi dziś proponowanymi teoriami „intencjonalności” np. Toril Moi tworzenie się intencji w procesie twórczym i myślenie o dziele jako wielopoziomowo komunikowanych intencjach kierowanych do odbiorcy. „Ukryte cykle” przyłączają się również do nowych form refleksji strukturalistycznej analizującej zagadkowe reguły restytucji podobnych lub identycznych form ekspresji, wykazują przeto zbieżność z zasadą „plastyczności” Catherine Malabou, wedle której niekiedy należy dostrzec pracę czegoś w rodzaju artystycznych „masek transformacyjnych” lub „komórek macierzystych”, aby wyjaśnić ponowne pojawienie się jakiegoś obrazu czy konstrukcji.

Problematyka „ukrytych cykli” łączy się z zainteresowaniem EB koncepcjami dzieła jako konstelacji, grupy utworów powiązanej na tyle luźno, że podlegać może następnie rekombinacjom. Ważna dla niektórych poetyk reguła konstelacyjnej podatności dzieł na nowe rodzaje grupowania obecnych nich utworów zauważana była przez EB np. w „recyclingowej” poezji T. Różewicza, choć można ją bez trudu odnaleźć w innych rodzajów literackich (Kucając A. Stasiuka jako konstelacja miniopowiadań o zwierzętach zamieszczanych we wcześniejszych zbiorach prozaika). Sam także często wykorzystywał swoje dawne teksty dla tworzenia nowych kompozycji krytycznoliterackich i literaturoznawczych (zob. przedruk artykułu Bolesław Leśmian. Pełno rozwiśleń i udniestrzeń z Oprócz głosu w Pochwale poezji).

Tworząc pojęcie „ukrytych cykli” EB odwołał się do wieloletnich doświadczeń czytelnika kolejnych tomików Szymborskiej, tymczasem uzupełnieniem jego uwag mogą być analizy dotyczące autoantologii sporządzonych przez poetkę, w których osłabiała lub wzmacniała swoje pisarskie ukryte cykle, a także na nowo wypowiadała pewne intencje swych utworów w ich nowych konstelacjach. „Ukryte cykle” stanowić mogą ważne narzędzie w badaniach nad antologiami i wyborami wierszy, przy czym należy wówczas odróżniać 1) antologie przygotowane przez autora, 2) antologie przygotowane za zgodą (i nieraz sporządzone we współpracy) autora przez innego antologistę, 3)  antologie wydawane pośmiertnie (np. wybory własnych wierszy przygotowywane przez Z. Herberta, przygotowywane wspólnie przez Herberta i R. Krynickiego oraz wybory publikowane przez Krynickiego po śmierci poety). Zagadnienie ukrytych cykli w każdym z tym przypadków formułowane powinno być odmienny sposób, przy czym nawet w trzecim przypadku podjąć można problem ukrytych cykli, gdyż niektóre pośmiertne wybory wierszy uwzględniają utwory rozproszone, w tym nigdy nie przedrukowywane przez autora, a będące ukrywanymi częściami owych niejawnych autorskich cykli.

Tomasz Mizerkiewicz

Bibliografia

1. Balcerzan Edward (2013), Ukryte cykle, w: Pochwała poezji. Z pamięci, z lektury, Mikołów, s. 257-262.
2. Malabou Catherine (2017), Ontologia przypadłości. Esej o plastyczności destrukcyjnej, przeł. Piotr Skalski, Warszawa.
3. Malabou Catherine (2018), Plastyczność u zmierzchu pisma, przeł. Piotr Skalski, Warszawa.
4. Moi Toril (2017), Intensions, w: Revolution of the Ordinary. Literary Studies after Wittgenstein, Austin, and Cavell, Chicago, s. 200-205.