pola-sobowtóry

Pola-sobowtóry – metafora literaturoznawcza funkcjonująca na prawach terminu, który oznacza „pary lub serie bardzo bliskich sobie fragmentów, pozwalających się odnaleźć w dziełach różnych autorów, języków i literatury, przy czym niektóre są osobnymi motywami, skrzydlatymi słowami, cytatami, inne stanowią bardziej złożone konstrukcje” (Balcerzan 2009: 203). Określenie zaczerpnięte zostało z poezji Gienadija Ajgiego (jeden z jego liryków nosi tytuł Pola-sobowtóry, tak też został zatytułowany wybór przekładów wierszy tego poety wydany w 1955 r.), a jego zastosowanie nawiązuje do teorii „pola znaczeniowego” (Balcerzan 1966: 63-79). EB pokazuje, że podobieństwo pól semantyczno-obrazowych w utworach różnojęzycznych i niekontaktujących się ze sobą autorów może wynikać z realizowania nakazów bliskich sobie ideologii, stanowiąc literackie warianty tego samego inwariantu ideologicznego.

Włączenie ideologii do sztuki determinuje nie tylko nastawienie na rzeczywistość społeczną, ale także na rzeczywistość zmitologizowaną, a z kolei dominacja mitu redukuje indywidualny charakter chwytów artystycznych. Jak pisze EB „[p]oetyckie pola-sobowtóry rozpatrywane w porządku mityczno-ideologicznym odznaczają się spotęgowaną przewidywalnością” (Balcerzan 2009: 203). Nadmiar potencjalnych pól-sobowtórów postrzegany jest przez twórców jako zagrożenie, co stanowi źródło buntu wobec zależności literackich i pozaliterackich powinowactw oraz sprzyja poszukiwaniu nowatorskich konceptów. Twórcy – inaczej niż w teorii o lęku przed wpływem Harolda Blooma – nie obawiają się zbyt intensywnego oddziaływania mistrza, lecz uciekają przed „pułapką wyobraźni bezimiennej” (Balcerzan 2009: 204).

Paradygmatyczne zróżnicowanie pól-sobowtórów (oraz innych intertekstów) funkcjonujących w obrębie repertuarów poetyckich dowolnej ideologii według EB przedstawia się następująco: 1. jawne i czytelne nastawienie na cudze słowo (wynikające z potrzeb autoedukacyjnych, aneksji konceptów i różnych odmian polemiki; 2. zbieżności nie wynikające z zależności genetycznych (strategie artystyczne autorów, którzy nie mieli ze sobą kontaktu, są podobne wyłącznie z uwagi na wspólne bądź zbliżone cele; 3. interteksty o nierozstrzygniętym statusie.

Termin pola-sobowtóry posłużył EB m.in. do omówienia związków między twórczością Michaiła Sespela (poety czuwaskiego) i Adama Mickiewicza, przenikniętych ideą rewolucji i sięgających do podobnego repertuaru chwytów artystycznych. Badacz wskazał podobieństwa pól tematycznych ballady Mickiewicza Pierwiosnek oraz utworu Gienadija Ajgiego Pierwiosnek pośród burzy poświęconego poezji Michaiła Sespela (sespel – artystyczny pseudonim Michaiła Kuźmina – po czuwasku oznacza pierwiosnek): bohatera, świata niepożądanego, przemiany i świata pożądanego. Zestawienie człowieka i kwiatu w wieloczłonowej metaforze, zderzenie z nieżyczliwą rzeczywistością (pozbawioną ciepła i światła), przeobrażenie świata (możliwe dzięki odwilży i słonecznemu blaskowi) oraz obraz pożądanej przyszłości (pełnej jasności, słońca, dziennego światła) budują pola-sobowtóry obecne także w innych utworach polskich romantyków i czuwaskiego poety.

Agnieszka Kwiatkowska

Bibliografia

1. Balcerzan Edward (1966), Zagadnienie „pola znaczeniowego” w badaniu przekładów poetyckich (B. Jasieński i W. Majakowski), w zb.: Wiersz i poezja, Wrocław, s. 63-79.
2. Balcerzan Edward (2003), Perehenia i słoneczniki, Poznań.
3. Balcerzan Edward (2009), Tłumaczenie jako „wojna światów”. W kręgu translatoryki i komparatystyki, Poznań.
4. Ajgi Gienadij (1995), Pola-sobowtóry, współtw. Edward Balcerzan, tł. Józef Waczków, wybór i redakcja poetycka Józef Waczków i Wiktor Woroszylski, wstęp Wiktor Woroszylski, Kraków.
5. Kwiatkowska Agnieszka (2017), Pola‑sobowtóry w twórczości Władysława Sebyły i Andrzeja Bursy, w zb.: Władysław Sebyła. Lektury, red. Joanna Kisiel, Elżbieta Wróbel, Katowice.