eksperyment literaturoznawczy

Eksperyment literaturoznawczy (ang. literary research experiment; ros. литературoведческий  эксперимент) – pojęcie zaproponowane przez EB w tomie prac ofiarowanych Włodzimierzowi Boleckiemu z okazji jubileuszu 65-lecia urodzin.

Istotą eksperymentu literaturoznawczego wg EB jest jego hipotetyczność, która sprawia, że „wyniki tych działań, podobnie jak rezultaty eksperymentów biologicznych, teatralnych czy ustrojowych nie mają mocy werdyktów ostatecznych” (Balcerzan 2017: 33). Wyróżniając odmiany literaturoznawczych eksperymentów modyfikujących postrzeganie procesów historycznoliterackich, EB opiera się na typologii transformacji przekładowych (redukcja, inwersja, substytucja, amplifikacja) omówionej przezeń w artykule Poetyka przekładu artystycznego (Balcerzan 1998: ) z roku 1968, a zapożyczonej z pracy ukraińskiego lingwisty, tłumacza i teoretyka przekładu Wiktora Koptiłowa (Koptiłow 1962: 34). Pierwotnym źródłem tej typologii była retoryka antyczna i występujący w niej podział figur słów na figurae per adiectionen, per detractionen, per transmutationen, per immutationen (przez przyłączenie, przez odłączenie, przez przestawienie, przez zastąpienie; Ziomek 1990: 203-205).

W odniesieniu do eksperymentów literaturoznawczych EB proponuje następujące ich typy:

  1. Eksperymenty redukcyjne – należą do nich np. „[a]kty założycielskie nowych orientacji artystystycznych oraz reakcje obronne twórców «usuwanych»z nowej epoki (także ich zwolenników”, którzy „chętnie sięgają po redukcyjną retorykę”. Wśród przykładów pojawiają się m.in. futuryści, „pryszczaci” czy twórcy polscy po przełomie 1956 postulujący „unicestwienie ideologicznej tendencyjności”. EB zauważa też, że: „[i]nnego typu redukcje uobecniają się w odmowach publikacji, w cenzuralnych nakazach milczenia na «niewygodne tematy», w «czarnych listach» autorów «źle obecnych» lub bezwarunkowo zakazanych”.
  2. Eksperymenty amplifikacyjne – „[w] projektach periodyzacyjnych rolę niebagatelną odgrywają przyłączenia do opisu polskich dziejów literackich – pojęć wypracowanych przez badaczy zajmujących się obcymi literaturami czy zjawiskami stymulującymi ewolucję sztuki słowa […]. Przykładem może być «postkolonializm», powodujący gigantyczne zamieszanie, w porę zastąpiony «postzależnością», bliższą rodzimym realiom”.
  3. Eksperymenty substytucyjne – „[s]ą reakcjami na operacje redukcyjne, wypełnianiem «pustych» miejsc, «zwolnionych» przez decyzje likwidatorskie. […] Szczególną rolę odgrywają tu ponowne przyłączenia elementów «wycofanych» z pola zainteresowań historycznoliterackich, […] rozmaite «powrotne fale» (Stanisław Przybyszewski), «ponowienia» (Jarosław Marek Rymkiewicz), «repetycje» (Barbara Sienkiewicz), sygnalizowane w nazwach orientacji artystycznych, metodologicznych, filozoficznych za pomocą przedrostka «neo» (neokantyzm, neopozytywizm, neoidealizm, neoarystotelizm, neoromantyzm, neoklasycyzm, neorealizm, neoawangarda, Neue Sachlichkeit)”.
  4. Eksperymenty translokacyjne – „nie zmieniają materii literackiej, lecz przesuwają w niej sygnały ważności, już to wyznaczając nowe granice okresów i epok, już to reorganizując hierarchie lub sensy składników utworów”. Do takich eksperymentów należy wg EB periodyzacyjna koncepcja W. Boleckiego modyfikująca zakres pojęć „modernizm” oraz „nowoczesność”.

Ewa Kraskowska

Bibliografia:

  1. Balcerzan Edward (2017), Eksperyment literaturoznawczy: modernizm, w: (W) sieci modernizmu. Historia literatury – poetyka – krytyka. Prace ofiarowane Włodzimierzowi Boleckiemu, red. A. Kluba, M. Rembowska-Płuciennik, I Warszawa: IBL PAN.
  2. Balcerzan Edward (1998), Poetyka przekładu artystycznego, w: Literatura z literatury: (strategie tłumaczy), Katowice: Wydawnictwo Naukowe Śląsk (prwdr. „Nurt” 1968).
  3. Bolecki Włodzimierz (2013), Modalności modernimu. Studia – analizy – interpretacje, Warszawa: IBL PAN.
  4. Koptiłow Wiktor W. (1962), Transformacija chudożestwiennowo obraza w poeticzeskom pieriewodie, w: Tieoria i kritika pieriewoda, red. B.A. Łarij,  Leningrad: Izdatielstwo LGU.
  5. Ziomek Jerzy (1990), Retoryka opisowa, Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum.