poetyka przekładu

Poetyka przekładu
Stworzenie takiej subdyscypliny przekładoznawstwa EB postulował w 1968 roku w artykule Poetyka przekładu artystycznego (Balcerzan 1968). „[..D]la wielu badaczy istnienie odrębnej dyscypliny humanistycznej, którą by można nazwać poetyką tłumaczenia, jest problematyczne. Obyczaj nakazuje mówić raczej o ogólnej teorii sztuki translatorskiej bądź o powinnościach krytyki tłumaczeń niż o poetyce”, napisał wówczas – i przedrukował ten passus, tym samym potwierdzając jako aktualność, w roku 1998, rozszerzając swój wczesny tekst w książce Literatura z literatury (strategie tłumaczy) (Balcerzan 1998).
Zadaniem poetyki przekładu jest wyposażać translatologów w odpowiednie narzędzia do analizy oraz interpretacji dzieł tłumaczonych, ale jej punktem wyjścia jest ontologia przekładu:

Poetyka przekładu artystycznego winna […] zadać […] pytanie: „w jaki sposób istnieje literackie dzieło tłumaczone z języka obcego?” Winna dalej koniecznie uzyskać dowody na to, że choć przekład jest także „normalnym” dziełem literackim, choć rządzą nim te same prawa strukturalne, to jednak istnieje on inaczej niż utwory literatury rodzimej. I dopiero po wykryciu tej odrębności, po wykazaniu owego „inaczej”, może zająć się własnymi instrumentami badawczymi. Własnym systemem pojęć i terminów.
[Balcerzan 1968: 23]

Poetyka przekładu rozumiana jako translatologiczna narzędziownia jest przez Balerzana projektowana na wzór strukturalistycznej poetyki, będącej zarazem teorią dzieła literackiego, pierwszym stopniem teorii literatury. Nb. pytanie „w jaki sposób istnieje dzieło literackie?” jest cytatem, któremu towarzyszy odsyłacz do wydanego rok wcześniej – w 1967 – Zarysu teorii literatury, strukturalistycznego podręcznika autorstwa Michała Głowińskiego, Aleksandry Okopień-Sławińskiej i Janusza Sławińskiego, a „inaczej” –  kieruje w stronę  Poetyki w świetle językoznawstwa autorstwa Romana Jakobsona, tekstu znanego w polskim dyskursie teoretycznym w dużej mierze dzięki przekładowi Krystyny Pomorskiej już od 1960 roku. Jakobson również definiuje przedmiot zainteresowań poetyki (jest nim „differentia specifica sztuki słowa w stosunku do innych sztuk i innych rodzajów działalności językowej”), wskazuje na jej doniosłość na mapie literaturoznawstwa („jest […] predestynowana […], by zajmować czołowe miejsce”), krytykuje też „zastępowanie opisu wewnętrznych walorów dzieła literackiego subiektywnymi, cenzorskimi wyrokami”. Zdaniem Jakobsona należyty obiektywizm badawczy miałoby zapewnić oświetlenie poetyki badaniami lingwistycznymi („poetyka może być rozpatrywana jako integralna część lingwistyki”), które wzbogaciłyby jej instrumentarium [Jakobson 1989: 77, 79].
W jaki sposób literackie dzieło tłumaczone z języka obcego istnieje inaczej niż dzieło literatury rodzimej, pyta Balcerzan, definiując przedmiot zainteresowań poetyki przekładu. I odpowiada:

Rodzimy utwór literacki, napisany „od razu” w danym języku, jest wypowiedzią jednorazową, czy, jak kto woli, jednokrotną. Istotą pojedynczego dzieła oryginalnego jest założona w nim niepowtarzalność. […] Z tłumaczeniami natomiast dzieje się akurat odwrotnie. Przekład jakiegoś utworu obcojęzycznego zawsze ma charakter wypowiedzi jednej z wielu możliwych. Istotną cechą tłumaczeń jest tedy wielokrotność i powtarzalność. Ten sam utwór obcojęzyczny może być podstawą dużej serii przekładów w danym języku.
[Balcerzan 1998: 17,18]

Differentia specifica przekładu artystycznego w ujęciu Balcerzana przedstawia się więc następująco: [T]łumaczenie istnieje w serii tłumaczeń. Seria jest podstawowym sposobem istnienia przekładu artystycznego. Na tym polega swoistość jego ontologii.
[Balcerzan 1998: 18]

Postulując instytucjonalizację poetyki przekładu, Balcerzan wskazuje także na jej horyzonty i możliwe podtypy czy też gałęzie: poetykę procesu tłumaczenia, poetykę tekstu przekładu i poetykę tłumacza. Zwłaszcza ta ostatnia w perspektywie translatologicznej stanowi wtedy i długo jeszcze stanowić będzie novum (por. Venuti 1995, Chesterman 2009). W Polsce w latach 60. badania poetyk autorskich były już dobrze ugruntowane, dość wspomnieć Problemy poetyki Dostojewskiego Michaiła Bachtina, wydane w Rosji w 1963 roku (i „błyskawicznie w Polsce spopularyzowane – wspomina Balcerzan. – Korzystałem z «przechodniego» egzemplarza, który na krótko pożyczył mi Michał Głowiński z IBL PAN”, Balcerzan 2013b: 67; polski przekład dzieła Bachtina dokonany przez Natalię Modzelewską był o kilka lat późniejszy, ukazał się w 1970 roku) czy monografię Poetyka Tuwima a polska tradycja literacka Michała Głowińskiego (1962). Ale badania poetyk „tłumackich” były jeszcze w powijakach; rozprawa Wacława Borowego Boy jako tłumacz (1922) długo nie miała kontynuatorek. Tymczasem Balcerzan w 1968 roku szkicuje konkretne propozycje procedur badawczych, stawiając tłumacza w centrum zainteresowania nie tylko, co oczywiste, poetyki tłumacza, lecz także poetyki procesu tłumaczenia:

Fundamentalną kategorią poetyki w ogóle jest kategoria podmiotu wypowiadawczego. […D]zieło tłumaczone najczęściej „rozdwaja się”: pewna część utworu „pochodzi” jak gdyby bezpośrednio od autora oryginału, a pewna – od tłumacza. Poetykę przekładu artystycznego musi zatem interesować typ „zachowań” tłumacza wobec autora, przy czym chodzi, rzecz jasna, nie o to, co sobie mógł myśleć człowiek zajmujący się przekładem, lecz o to, jak jego decyzje zostały utrwalone w tekście.
[Balcerzan 1968: 26]

Aby dzieło tłumacza nie było kalką, może on sobie pozwolić na pewne transformacje, których typologię Balcerzan przywołuje za W. Koptiłowem. Są wśród nich redukcja, czyli skrócenie odcinka tekstu o pewne elementy lub pozbawienie układu stylistycznego pewnych właściwości; inwersja, czyli zmiana kolejności słów, zespołów wyrazowych lub układów wyższego rzędu; substytucja, czyli wymiana elementów, oraz amplifikacja, czyli uzupełnienie tekstu o elementy nowe, najczęściej domyślne, utajone w elipsie. Im swobodniej tłumacz będzie z tych możliwości korzystał, tym bardziej jego dzieło będzie zmierzało w stronę interpretacji, a nie tłumaczenia właściwego, przy czym motywacja dla takich poczynań może być różna. Charakteryzując te odmienne motywacje, Balcerzan wspomina o tłumaczeniu autorskim, stworzonym przez autora oryginału, „tłumaczeniu polemicznym”, a także „tłumaczeniu utajonym”.
Poetyka przekładu artystycznego to ważny tekst, przekładany na języki obce (Balcerzan 1974, 1980, 2009, 2020) i antologizowany (2013a, 2020).
W 2010 roku Poetyka przekładu znalazła się we współtworzonym przez Edwarda Balcerzana programie specjalizacji przekładowej, prowadzonej na poznańskiej polonistyce, i od tego czasu pozostaje w nim najbardziej podstawowym przedmiotem wtajemniczającym adeptki i adeptów przekładoznawstwa w arkana myślenia teoretycznego o tłumaczeniu.

Bibliografia

Edward Balcerzan, Poetyka przekładu artystycznego, „Nurt” 1968, nr 8, s. 23-26.
Tenże, Poetyka przekładu artystycznego, [w:] Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Katowice 1998, s. 17-31.
Tenże, Poetyka przekładu artystycznego, [w:] Polska myśl przekładoznawcza. Antologia, red. P. de Bończa Bukowski, M. Heydel, Kraków 2013 (a).
Tenże, Pochwała poezji. Z pamięci, z lektury, Mikołów 2013 (b).
Tenże, Поетика уметничког превода. Przeł. B. Rajčić, „Градина” [Ниш] 1974, nr 3.
Tenże, Die Poetik der künstlerischen Übersetzung, [w:] G.R. Kaiser, Vergleichende Literaturforschung in den sozialistischen Ländern 1963-1979, Stuttgart 1980.
Tenże, La poetica della traduzione artistica, [w:] Teorie della traduzione in Polonia, red. L. Costantino, Viterbo 2009.
Tenże, The Poetics of Artistic Translation, trans. S. Gauger, [w:] Literature from Literature. Essays on Translation by Edward Balcerzan and Stanisław Barańczak. K. Szymanska, M. Heydel (eds.), intr. K. Szymanska, transl. S. Gauger, A. Lloyd-Jones, D. Malcolm, K. Szymanska, Lausanne 2020.
Andrew Chesterman, The Name and Nature of Translator Studies, „Hermes” 2009 nr 42.
Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa. Przeł. K. Pomorska, [w:] W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, t. 2, red. M. R. Mayenowa, Warszawa 1989, s. 77 i 79 (pierwodruk przekładu – w „Pamiętniku Literackim” 1960 nr 51 (2)].
Lawrence Venuti, The Translator’s Invisiblity. A History of Translation, Routledge 1995.

Ewa Rajewska