pochwała poezji

Pochwała poezji – formuła zaproponowana przez EB w jego książce o takim samym tytule (Balcerzan 2013), stanowiąca literaturoznawczy, a zarazem osobisty manifest rozumienia poetyckości. Tytułowa fraza, powtarzana wielokrotnie w monografii będącej jednocześnie autobiografią literaturoznawcy i historycznoliteracką rozprawą o poezji XX w., jest zarazem deklaracją i summą metodologicznych poglądów badacza – kwintesencją osadzonego w tradycji strukturalizmu, a zarazem autorskiego ujęcia poezji opartego na afirmacji jej określonego historycznoliteracko modelu. Inicjalny tekst Pochwała poezji zapowiada definicyjny ogląd poetyckości nastawionej na indywidualne użycie wszechobecnej funkcji języka (Jakobson) – ową „poetycką gotowość osobniczego języka” – deklarując zarazem poszukiwanie nie tylko „języka w języku” (Valery), ale także „poezji w poezji” (Balcerzan 2013: 15).

„Pochwała poezji” w swej syleptycznie metatekstowej i autobiograficznej formule odsyła do poetyckości (szerzej à literackości, za której skondensowany przypadek uważa EB poetyckość), sytuowanej na tle esencjalistycznych koncepcji strukturalizmu, aktywujących problem relacji znaczenia i formy czy interpretacji jako adekwatnego wyrażania sensu. Probierzem wartości literatury i synonimem poezji zasługującej na „pochwałę” staje się określony metodologicznie zespół cech:

  1. Poezja jako „domena dziwności języka oraz niezwykłości świata” (Balcerzan 2013: 24), czemu towarzyszy założenie o wzajemnym powiązaniu i warunkowaniu się życia i literatury, ich nieoczywistych relacjach i przepływach – „prawdopodobieństwach liryki” w codziennym języku (Balcerzan 2013: 12). Poezję robi się z języka, a „granice między sztuką słowa a sztuką życia się zacierają” (Balcerzan 2013: 19), uświadamiając jednocześnie kreacyjną rolę czytelnika i kontekstualność literatury.
  2. Osobisty wymiar poezji, będącej mową szczególną, swoistą, urzeczona dziwnością życia (Balcerzan 2013: 191) i wymagająca kunsztów specjalnych (Balcerzan 2013: 36). EB nie formułuje ogólnych prawidłowości w poszukiwaniu inwariantów czy istoty sztuki słowa: referencyjna, zależna od uprzedniej wobec niej rzeczywistości poezja stanowi każdorazowo innowacyjną próbę jej wyrażenia – to bowiem zawsze „mój język”, „wpisany w jednostkowe doświadczenie świata” (Balcerzan 2013: 11). Modelem wzorcowym jest tu sytuacja liryczna Przybosia, zapisująca emocję chwili, jednocześnie silnie zakorzeniona w codzienności języka i powołująca rzeczywistość do istnienia w słowie.
  3. Sprzecznościowość, czyli „wielość napięć między sprzecznymi wartościami” jako fundamentalny wyróżnik poezji mającej „naturę sprzecznościową, antynomiczną, i nigdy nie było inaczej w jej najdoskonalszych dziełach” (Balcerzan 2013: 73). à Sprzecznościowa koncepcja literatury traktuje jej tę ostatnią jako walkę skłóconych à nowatorstw, wiodącą do poszerzenia granic i możliwości sztuki słowa prowadzącej w „świat napięć, antynomii” (Balcerzan 2013: 305); chodzi o „ten zespół sensów, który konstytuuje się na jednym poziomie strukturalnym, może ulegać zakwestionowaniu na poziomie innym. Nie jednoznaczna manifestacja tej czy innej tezy, lecz dialog, spór […] leżą u podstaw poetyckości. Myślę, że u podstaw wszelkiej poetyckości” (Balcerzan 2013: 152).
  4. Jedność formy i treści, leżąca u podstaw interpretacji strukturalistycznej. EB rozróżnia między poetyzacją a poetyckością, definiowaną jako „utrwalone w słowach przeświadczenie o bezwzględnej konieczności wszystkich znaków, które pojawiły się bądź pojawią w danym wierszu” (Balcerzan 2013: 271). Podkreśla tym samym funkcjonalność formy, ujawniającej „swe nieoczekiwane powiązania z elementami innymi”, narzucającej im nowe sensy i w kształtującej „w grze z nimi […] sens własny” – „poetyckość to mnogość i doniosłość znaczeń wynikających bezpośrednio z usytuowania słów i większych całostek językowych” (Balcerzan 2013: 270).
  5. Nowatorstwo poezji, która powinna być zawsze definiowana na nowo i osobno dla poszczególnych twórców. Pozytywny układ odniesienia stanowi tu linia awangardy nie jako pojęcie historyczne, ale aktualna postawa twórcy wobec dzieła i świata, który ma „rozbrajać stereotypy, łamać autotematyzmy, rozwiązywać konwencje”, znać tradycję i „kwestionować język swoich poprzedników” (Balcerzan 2013: 315). EB przyjmuje za wzorcowy modernistyczny model literatury elitarnej, nowatorskiej i autonomicznej (zaangażowanej w ideę), utożsamiany z nurtem awangardowym, ale o rozszerzonych kompetencjach i sile oddziaływania – dzięki koncepcji nowatorstwa rozumianego jako „fenomen gradacyjny” (Balcerzan 2013: 309), występującego np. w wersji nostalgicznej lub umiarkowanej. Poetyckość to zatem nowe, wynalazcze nazwanie pewnej emocji czy doświadczenia, nie zaś sama emocja i doświadczenie.

Przykładowe „pochwały poezji”, stanowiące realizacje zarysowanej wyżej wizji poetyckości, reprezentują w monografii interpretacje twórczości autorów, których EB ceni za „systemową wyrazistość ich poetyckiego języka” (Balcerzan 2013: 45), poczynając od wielkich dwudziestolecia (Leśmian, Przyboś, Peiper), przez autorów debiutujących po wojnie, jak Wirpsza, Karpowicz, Białoszewski, Herbert czy Różewicz, aż po nieliczne odkrycia najnowsze, by przywołać Krzysztofa Siwczyka i Konrada Wojtyłę.

Joanna Grądziel-Wójcik

Bibliografia

1. Balcerzan Edward (2013), Pochwała poezji. Z pamięci, z lektury, Mikołów.
2. Grądziel-Wójcik Joanna (2016), W trybie poezji. Edwarda Balcerzana ponowoczesna pochwała strukturalizmu, „Pamiętnik Literacki” nr 1.