nieprzekład

Nieprzekład – termin utworzony za pomocą negacji słowotwórczej (Żurowski 2006: 225) na podobieństwo licznych rzeczowników z przedrostkiem nie- (w innych językach np. non-, не-, im-, ir-, un-, nicht- itd.) występujących w polszczyźnie potocznej, naukowej i literackiej. Dyskurs humanistyki oraz nauki obfituje w tego rodzaju terminy, przy czym mogą być one językowo oswojone (np. niebyt, nieokreśloność, nietolerancja, nieświadomość) lub odczuwane jako nacechowane stylistycznie neologizmy. Do tej ostatniej kategorii należy np. ukuty przez semiotyków tartuskich, w opozycji do kulturowo pojmowanego tekstu, kulturowo pojmowany ‘nie-tekst’ (не-текст; Łotman, Piatigorski 1975: 103), do którego morfologicznie nawiązuje Balcerzanowy ‘nieprzekład’.

Rozważania na temat ‘nieprzekładu’ pojawiają się u EB w związku z zagadnieniem nieprzekładalności, ale także w kontekście zjawiska z obszaru translacji, które w komentarzu do konceptów „przekładu totalnego” Peetera Toropa i „przekładu całkowitego” Paula Ricouera (Torop, Ricouer 2008) nazywa on „paradoksem całkowitości”. Paradoksalny jest mianowicie fakt, iż „każdy przekład okazuje się także w pewnej mierze »nieprzekładem«” (Balcerzan 2011: 31). EB zwraca uwagę, iż w tekście funkcjonującym jako przekład na ogół znajdują się składniki, które w istocie nie zostały przetłumaczone, lecz powtórzone za tekstem źródłowym. Może to dotyczyć – zwłaszcza gdy chodzi o języki bliskie, jak np. rosyjski i polski – konkretnych jednostek leksykalnych (jako przykłady EB podaje m.in tytuły w rodzaju Нос Gogola czy На дне Gorkiego, które w wersji polskiej posiadają tożsame brzmienie i znaczenie: Nos i Na dnie, przy czym inny krój czcionki jest w tym wypadku nieistotny). Do strefy ‘nieprzekładu’ należą również wtręty i cytaty obcojęzyczne, które z tekstu źródłowego zostały w niezmienionym kształcie przeniesione do tekstu docelowego. Termin ten dotyczy też „niewerbalnych składników tekstu”, które EB proponuje nazywać „elementami szeregu klawiaturowego: nut, rysunków, cyfr (150 000 000 Włodzimierza Majakowskiego, 8½. Felliniego)” (Balcerzan 2011: 303). Poza tym do ‘nieprzekładu’ zaliczone zostają przez niego takie elementy tekstu docelowego, które nie mają swoich werbalnych odpowiedników w tekście źródłowym i stanowią efekt twórczych zabiegów tłumacza/tłumaczki („odsiebizny”; Balcerzan 2011: 29).

Obecność enklaw ‘nieprzekładu’ w tekstach będących tłumaczeniami jest, zdaniem EB, jednym z konstytutywnych elementów poetyki przekładu. „Tego rodzaju relacje – pisze on – stanowią normę przekładu, który na tle swojego obcojęzycznego źródła prezentuje się nieuchronnie jako byt hybrydalny. Jednostki tekstu przekładu z reguły są rozdwojone, w jakiejś mierze tożsame i w jakiejś mierze odmienne od elementów tekstu wyjściowego”. (Balcerzan 2011: 303).

Refleksja na temat nieprzekładalności i ‘nieprzekładu’ prowadzi EB do stwierdzenia, iż: „Nastawienie na negatywny aspekt przedmiotu refleksji badawczej (zainteresowanie brakiem, nieobecnością, niespełnieniem) stanowi specyficzny wyróżnik świadomości translatologicznej. […] negatywne pola czy aspekty sztuki translatorskiej okazują się dla jej zrozumienia czymś fundamentalnym” (Balcerzan 2011: 134). Tego rodzaju uwrażliwienie, silnie obecne w myśli teoretycznej poznańskiego badacza, pozwala wskazać jeszcze jedno – oprócz szkoły tartuskiej – źródło inspiracji dla terminu ‘nieprzekład’. Jest nim twórczość i światopogląd Bolesława Leśmiana, uważanego przez EB za poetę genialnego. Jak wiadomo, podstawową kwestią ontologiczną zaprzątającą autora Łąki jest sposób istnienia bytów nieistniejących, ich paradoksalność, a przejawem fascynacji takimi bytami jest profuzja w jego utworach leksemów z prefiksami negatywnymi nie- i bez-. Niektóre z nich są ukutymi przez Leśmiana neologizmami (np. bezświat, bezśmiech, nieżal, niewiadomość, niedowcielenie), inne zaś pochodzą wprawdzie ze standardowej polszczyzny (np. niebyt, nieistnienie, bezczas, bezkres), lecz w jego wierszach często ulegają neosemantyzacji (np. „spełnione nieistnienie” z wiersza „Ballada bezludna”). Hipoteza o zakorzenieniu terminu ‘nieprzekład’ w Leśmianowskim obrazie świata jest jedną z wielu przesłanek pozwalających umieścić translatologiczne koncepty EB w szerokim kontekście filozofii przekładu, a więc w transdyscyplinarnym obszarze dalece wykraczającym poza tradycyjnie pojmowane przekładoznawstwo.

Ewa Kraskowska

Bibliografia:

Edward Balcerzan (2011), Tłumaczenie jako wojna światów. W kręgu translatologii i komparatystyki, wyd. III, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań;

Aleksander Piatigorski, Jurij Łotman (1975), Tekst i funkcja, przeł. J. Faryno, w: Semiotyka kultury, wstęp S. Żółkiewski, red. E. Janus, R. Mayenowa, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, ss. 100-113;

Paul Ricoeur, Peeter Torop (2008), O tłumaczeniu, przeł. T. Swoboda,S. Ulaszek, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk;

Sebastian Żurowski (2006), Negatywne prefiksy polszczyzny, „Linguistica Bidgostiana”, s. 224-234.