tłumaczenie utajone

Tłumaczenie utajone – odmiana dzieła tłumaczonego, wyróżniona przez EB obok przekładu autorskiego i tłumaczenia polemicznego w artykule Poetyka przekładu artystycznego (Balcerzan 1968), rozszerzonego później w książce Literatura z literatury (Balcerzan 1998), tamże EB poświęcił mu też osobny rozdział (Balcerzan 1998: 55–80). Tłumaczenie utajone to typ przekładu wychylonego zdecydowanie w stronę interpretacji translatorskiej, a nie tłumaczenia właściwego; z tłumaczeniem polemicznym łączy je motywacja polemiczna: tłumacz – twórca tłumaczenia utajonego – wchodzi w dyskusję z autorem (i/lub tekstem) oryginału, ogłaszając tekst przekształcony w sposób zgodny z własną artystyczną intencją i pod własnym nazwiskiem, „utajając” nazwisko autora.

Przekształcenie sprowadza się do zrekonstruowania przez tłumacza w jego języku „pewnych tylko fragmentów dzieła obcojęzycznego, nadając im z reguły nową funkcję i nowy sens” (Balcerzan 1968: 26; 1998: 31). Utajenie natomiast to „brak jednoznacznej instrukcji, by dane dzieło – w całości lub we wskazanych fragmentach – traktować jako przekład, parafrazę, przeróbkę innego, obcojęzycznego utworu” (Balcerzan 1998: 55), jest ono jednak poniekąd pozorne: przekład utajony „z góry zakłada rozpoznanie swych powiązań z konkretnym utworem obcojęzycznym” (Balcerzan 1968: 26; 1998: 31), nie jest więc plagiatem – a jeśli już, to „szlachetnym”. Najwyrazistszy przykład tłumaczenia utajonego stanowi Pieśń o głodzie Brunona Jasieńskiego, tłumaczenie utajone Облако в штанах Władimira Majakowskiego (Balcerzan 1998: 56–80).

Tłumaczenie utajone to zatem przekład swoiście „związany” ze swoim oryginałem. Udając utwór samoistny, zarazem zaciera (utajenie) i eksponuje (obligatoryjne rozpoznanie; w rozdziale „Szlachetny plagiat” EB dopuszcza jednak nierozpoznanie intertekstualnego zaplecza przez odbiorców mniej oczytanych, 1998: 55) odniesienie do obcojęzycznego tekstu. To szczególny przypadek relacji intertekstualnej, która musi mieć charakter dialogiczny, a nie alegacyjny, i rozciągać się na znaczną część przetłumaczonego utworu („przypominamy sobie idee, intrygę, co celniejsze sformułowania, obrazy, symbole obcojęzycznego pierwowzoru”, Balcerzan 1998: 55), do pewnego stopnia jak w przypadku trawestacji, ale takiej, w której komizm nie jest sprawą pierwszoplanową, a pierwotekst pochodzi z literatury innej niż narodowa. Pod tym względem Balcerzanowskie tłumaczenie utajone przypomina poetycki cover, gatunek, który szczególnie wyraźnie zaznaczył się w poezji polskiej po 1989 roku (Pióro 2003: 107; Gutorow 2007; Rajewska 2012, 2018).

Ewa Rajewska

Bibliografia

Balcerzan Edward (1968), Poetyka przekładu artystycznego, „Nurt” nr 8, s. 23–26.
Balcerzan Edward (1998), Poetyka przekładu artystycznego, [w:] Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, s. 17–31.
Balcerzan Edward (1998), „Szlachetny plagiat”, czyli tłumaczenie utajone (Jasieński i Majakowski), [w:] Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, s. 55–80.
Balcerzan Edward (2013), Poetyka przekładu artystycznego, [w:] Polska myśl przekładoznawcza. Antologia, red. P. de Bończa Bukowski, M. Heydel, Kraków: Wydawnictwo Znak,
Balcerzan Edward (2020), The Poetics of Artistic Translation, trans. S. Gauger, [w:] Literature from Literature. Essays on Translation by Edward Balcerzan and Stanisław Barańczak. K. Szymanska, M. Heydel (eds.), intr. K. Szymanska, transl. S. Gauger, A. Lloyd-Jones, D. Malcolm, K. Szymanska, Lausanne.
Gutorow Jacek (2007), Urwany ślad. O wierszach Wirpszy, Karpowicza, Różewicza i Sosnowskiego, Wrocław: Biuro Literackie.
Pióro Tadeusz (2003), Czas to biurokracja, którą tworzą wszyscy, [w:] Lekcja żywego języka. O poezji Andrzeja Sosnowskiego, pod red. G. Jankowicza. Kraków: Zielona Sowa.
Rajewska Ewa (2012), Kariera coveru, [w:] Kultura w stanie przekładu. Translatologia – komparatystyka – transkulturowość, pod red. W. Boleckiego i E. Kraskowskiej. Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna: Instytut Badań Literackich PAN.
Rajewska Ewa (2018), Abulia i energia. O pewnym wierszu Julii Fiedorczuk (dla Elizabeth Bishop), [w:] Formy (nie)obecności. Szkice o współczesnej poezji kobiet, pod red. J. Grądziel-Wójcik, A. Kwiatkowskiej, E. Sołtys-Lewandowskiej, Kraków: Universitas.