Wstęp

Jednym z najbardziej cenionych wymiarów aktywności ludzi nauki jest umiejętność wypracowywania nowych kategorii, metod badawczych, pojęć i terminów, które następnie wzbogacają dyskurs teoretyczny, wchodzą w obieg naukowy i przyczyniają się do większej precyzyjności analiz i opisów badanych zjawisk. Edward Balcerzan – obecnie profesor senior w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – ma w tej materii osiągnięcia wyjątkowe, co pozostaje w bezpośrednim związku z posiadanym przezeń talentem literackim, a zwłaszcza ze zorientowanym lingwistycznie wybitnym talentem poetyckim. Jego intelekt nastawiony jest na typologizowanie, odkrywanie utajonych porządków i swoistości w uniwersum literackim i kulturowym oraz wynalazcze ich nazywanie. Jest też Balcerzan krytykiem literackim, tłumaczem poezji rosyjskiej i aktywnym uczestnikiem życia literackiego w Polsce.

Urodzony w 13.10.1937 r. w Wowczańsku pod Charkowem, Edward Balcerzan przybył do Polski (konkretnie do Szczecina) w roku 1946, a dzieciństwu spędzonemu w otoczeniu rosyjskojęzycznym zawdzięcza swój bilingwizm – doświadczenie, które uwrażliwiło go na sferę przekładu i tego, co międzyjęzykowe, międzykulturowe, interdyscyplinarne. Jego dorobek naukowy, wypracowywany od lat 60. XX wieku, stanowi wyjątkowy w skali ogólnopolskiej wkład w rozwój literaturoznawstwa, badań nad przekładem oraz humanistyki jako takiej. Dzięki Balcerzanowi do języka polskich studiów nad literaturą weszły takie określenia, jak “seria przekładowa”, „strategia liryczna” (wraz z jej wariantami, np. strategia świadka, pacjenta, uczestnika itd.), „sytuacja liryczna”, „genologia multimedialna”, „literatura z literatury”, „słowa-ekrany”, „pokolenie ery transformacji”, „sprzecznościowa koncepcja literackości” i wiele innych, a znacznie więcej pozostaje wciąż nierozpoznanych czy użytych incydentalnie. Tworzą one spójny system pojęciowy zakorzeniony w strukturalizmie i semiotyce, ale i wykraczający poza te kluczowe dla dwudziestowiecznej humanistyki kierunki.

Systemowość i przekonanie o możliwości odkrywania sensu w tekstach kultury pozostają kluczową dyrektywą badawczą Edwarda Balcerzana w czasach, gdy światową, a w ślad za tym polską refleksję humanistyczną zdominowały teorie o kryzysie wielkich narracji, krytyka logocentryzmu, radykalny konstruktywizm kulturowy, dekonstrukcyjny tekstualizm, wreszcie studia kulturowe. Skupiając się na „immanentnych, ściśle literackich prawach rządzących światem znaków sztuki słowa” (Balcerzan 1972: 274), badacz ten postuluje poszukiwanie napięć  między  autonomią a heteronomią literackiego dzieła sztuki i systemu literatury w ogóle. Zachęca do naukowego jej studiowania, odnajdywania wewnętrznych porządków, rozpoznawania ich i nazywania za pomocą intersubiektywnie dostępnego dyskursu wiedzy o literaturze. Jego myśl badawcza stale przeniknięta jest przy tym potrzebą docierania „przez znaki” (Balcerzan 1972) do sensów i do człowieka, który te sensy wytwarza i nimi się posługuje.

Wynalazczość terminologiczna Balcerzana zdaje się nie mieć granic; nie są to wszakże formuły powoływane do życia dla jednorazowego efektu, lecz niezbędne elementy szeroko zakrojonych koncepcji teoretycznych konstruowanych dla wyjaśniania kluczowych zjawisk literackich. Retrospektywny przegląd jego dorobku naukowego uzmysławia, iż w ciągu ponad półwiecza działalności badawczej zajmował się on najważniejszymi, najbardziej fundamentalnymi problemami literaturoznawstwa: ontologią literatury i dzieła literackiego (np. w „sprzecznościowej” teorii literackości), epistemologią (np. propozycja rozumienia interpretacji jako „próby całości”) oraz estetyką (np. estetyka jako czwarta część semiologii). Uprawiał studia wersologiczne. Popularyzował rosyjską myśl teoretyczną i badał rosyjską poezję. Podejmował zagadnienia syntezy historycznoliterackiej, odbioru dzieła literackiego i – szerzej – komunikacji literackiej, odnosił się (często polemicznie) do kolejnych zwrotów metodologicznych we współczesnej humanistyce i dyskutował o kondycji polonistyki akademickiej. Stał się współtwórcą zrodzonej w latach 60. XX wieku polskiej szkoły strukturalno-semiotycznej, a dzięki niemu orientacja ta w środowisku polonistycznym nie wygasła, lecz za pośrednictwem wciąż nowych publikacji jego samego oraz jego uczennic i uczniów ujawnia swą ponadczasową atrakcyjność. Zainteresowanie budzą dziś m.in. klasyczne rozprawy Balcerzana z zakresu teorii komunikacji literackiej i poetyki odbioru, antycypują one bowiem, nie tylko na gruncie polskim, istotne wątki dzisiejszych kulturowych badań literackich. Nie do przecenienia jest wkład Balcerzana w uzupełnianie i systematyzowanie wiedzy o dwudziestowiecznej literaturze polskiej, zwłaszcza poezji. Z jego podręczników Poezja polska w latach 1918-1939 (Balcerzan 1996) oraz dwuczęściowej Poezji polskiej w latach 1939-1965 (Balcerzan 1982 i 1988) (tudzież ich następnych, zmienianych i rozszerzanych wydań) korzystały, korzystają i korzystać będą kolejne pokolenia uczniów i studentów, a jego studia poświęcone twórczości Juliana Przybosia (1989), Mirona Białoszewskiego (1990), Tadeusza Różewicza czy Włodzimierza Majakowskiego (1984) na trwałe weszły do polskiego kanonu literackich analiz i interpretacji. Szczególną wagę mają prace Balcerzana dotyczące poezji awangardowej, poświęcone pojęciom awangardy i awangardowości, zawierające istotne teoretycznoliterackie ustalenia. Ujęcie teoretycznoliterackie pojawia się też w książkach autobiograficznych Edwarda Balcerzana, który – jak sam pisze – podejmuje w nich rozważania o tym, „jak literatura zajmuje się człowiekiem” (2005: 7).

Leksykon terminów i konceptów badawczych Edwarda Balcerzana to projekt, który zrodził się w gronie pracowników i pracowniczek Zakładu Literatury XX Wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu IFP UAM. Balcerzan kierował tym zespołem w latach 1990-2008, a i później, po przejściu na emeryturę, aktywnie był i pozostaje w nim obecny. Mając od dawna i na co dzień kontakt z jego osobowością, intelektem i temperamentem, siłą rzeczy nasiąkaliśmy językiem, którym do nas mówi i z nami dyskutuje, nawet jeśli nasze własne zainteresowania i projekty badawcze rozwijają się z dala jego koncepcji, czasem wręcz w kontrze do nich. Zawsze jednak podejmowany w ten sposób dialog czy spór owocował metodologicznymi inspiracjami i dawał nam impuls do głębszego namysłu nad danym zagadnieniem. Dlatego uważamy, że instrumentarium pojęciowe i terminologiczne, które Edward Balcerzan zbudował w swoich książkach i artykułach, zasługuje na gruntowne opracowanie i możliwie szerokie upowszechnienie. Chcielibyśmy, ażeby służyło humanistom do identyfikowania, nazywania i rozumienia różnych zjawisk oraz mechanizmów kulturowych, nie tylko literackich. Formuła leksykonu wydaje nam się najbardziej po temu poręczna, z jednej strony bowiem zapewnia dostęp do poszczególnych terminów i konceptów, z drugiej zaś pozwala użytkownikom – jeśli będą mieli taką potrzebę – uchwycić powiązania między nimi i dostrzec całą konstrukcję myślową, której są wytworem.

Praca nad leksykonem będzie miała charakter „projektu w toku”, tzn. poszczególne hasła pojawiać się będą w miarę ich opracowywania.

Ewa Kraskowska